مسألۀ شرور طبیعی از نگاه متکلمان مسلمان

نوع مقاله : مقاله تخصصی

نویسندگان

1 دانش‌پژوه دکتری فقه و معارف اسلامی گرایش کلام، جامعه المصطفی, العالمیه نمایندگی خراسان

2 استادیار دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

«مسألۀ شر» به ویژه «شرور طبیعی» یکی از مسائل مهم در حوزۀ کلام، فلسفه و عرفان است. برخی فلاسفۀ غربی با طرح این مسأله در اصل وجود خدا و صفات او تردید کرده­اند. این مقاله به بررسی این چالش با نگاه کلامی و نگاه کلامی – فلسفی پرداخته است. متکلّمان امامیه با توجّه به مبانی فکری­شان شر را تعریف کرده‌اند. متکلّمان شیعیِ پیش از خواجه نصیر نگاه وجودی و بعد از او نگاه عدمی به شرور طبیعی داشته­اند. نوع تعریف هرکدام از این اندیشمندان از شرور طبیعی و راه‌حل‌هایی که برای این چالش ارائه کرده‌اند مبتنی بر نوع نگاه­شان به هستی و مبانی فکری­شان است.
پژوهش حاضر بر اساس روش توصیفی- تحلیلی، ضمن معناشناسی شرّ طبیعی از نگاه این دو گروه از متفکّران مسلمان و بیان چالش­های وارد شده در این زمینه، به تبیین راه­حل­های این متفکّران و بررسی تطبیقی این مسأله با تکیه بر مبانی فکری آن­ها پرداخته است که هر یک از این مبانی به گونه­ای متفاوت از دیگری، پاسخگوی حلّ این چالش است.

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم 

    1. ابن بابویه قمى (صدوق)، محمد بن على (1398 ق)، التوحید، قم: مؤسسة النشر الإسلامی‏.
    2. ابن حزم اندلسى (1416 ق)، الفصل فی الملل و الأهواء و النحل‏، بیروت: دار الکتب العلمیة.
    3. امینی، حسن (1390 ش)، خیر و شر در مکتب ابن عربی، قم: انتشارات مرکز آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
    4. پترسون، مایکل و دیگران (1383 ش)، عقل و اعتقاد دینی، ترجمه احمد نراقی و ابراهیم سلطانی، تهران: طرح نو.
    5. جبرئیلی، محمدصفر (1385 ش)، مسأله شرّ و راز تفاوت­ها، تهران: کانون اندیشه جوان.
    6. جی. ال. مکی (بی­تا)، شر و قدرت مطلق، ترجمه محمدرضا صالح نژاد، مجله کیان، ش 3.
    7. حلی، حسن بن یوسف (1363 ش)، أنوار الملکوت فی شرح الیاقوت‏، تحقیق محمد نجمى زنجانى، ‏قم: الشریف الرضی.
    8. حلّی، حسن بن یوسف (1365 ش)، الباب الحادی عشر، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی.
    9. داوکینز، ریچارد (بی­تا)، پندار خدا، ترجمه ا. فرزام، بی­جا: بی­نا.
    10. سمیح دغیم (1998 م)، موسوعة مصطلحات علم الکلام الإسلامی‏، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون‏.
    11. سنجری، غلامعلی (1390 ش)، مسألة منطقی شر از دیدگاه علامه طباطبایی و آلوین پلنتینگا، قم: بوستان کتاب.
    12. شیرازی(ملاصدرا)، صدرالدین محمد بن ابراهیم (1363 ش)، مفاتیح الغیب‏، تهران: موسسه تحقیقات فرهنگى‏.
    13. _____________________ (1981 م)، الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة، بیروت: دار احیاء التراث.
    14. طباطبایى، محمدحسین‏(1374 ش)، ترجمه تفسیر المیزان‏، مترجم: محمدباقر موسوى، چاپ پنجم، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامى‏.
    15. طباطبایی، سیّد محمدحسین (1386 ش)، نهایه الحکمه، تصحیح و تدقیق غلامرضا فیاضی، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى (ره).
    16. ________________ (بی­تا. الف)، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج 5، با مقدمه و پاورقی مرتضی مطهری، بی­جا: صدرا.
    17. ________________ (بی­تا. ب)، نهایه الحکمه، قم: مرکز انتشارات دارالتبلیغ اسلامی.
    18. طوسى، ابوجعفر محمد بن حسن (1406 ق)، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، بیروت‏، دار الأضواء.
    19. ___________________ (بی­تا)، التبیان فی تفسیر القرآن‏، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
    20. طوسى، خواجه نصیر الدّین (1375 ش)، شرح الاشارات و التنبیهات مع المحاکمات‏، قم: نشر البلاغة.
    21. غزالی، ابوحامد(بی­تا)، احیاء علوم الدین، بیروت، دارالمعرفه.
    22. فارابی، ابونصر (۱۴۰۵ ق)، فصول منتزعه، تحقیق و تـصحیح و تعلیـق فـوزی نجـار، تهـران: المکتبة الزهراء.
    23. علم الهدی، سید مرتضی (1405 ق)، رسائل، تحقیق سیّد مهدى رجائى، ‏قم: دارالقرآن الکریم.
    24. _______________‏ (1411 ق)، الذخیرة فی علم الکلام‏، به تحقیق سید احمد حسینى‏، قم: مؤسسة النشر الإسلامی‏.
    25. خدری، غلامحسین (1393 ش)، تحلیل مسألۀ شرّ ادراکی از منظر ملاصدرا، حکمت صدرایی، سال دوم، شماره دوم، 46-35.
    26. شهرستانی، ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ(1402 ق)، اﻟﻤﻠﻞ و اﻟﻨﺤﻞ، ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻴﺪ ﮔﻴﻼنی، ﺑﻴﺮوت، دار اﻟﻤﻌﺮﻓﻪ.
    27. قدردان قراملکی، محمدحسن (1376 ش)، مسألة شر از دیدگاه متکلّمان امامیه، نامه مفید، ش 11: 42-21.
    28. ________________ (1377 ش)، خدا و مسألة شر، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
    29. محقق سبزوارى‏، ملاهادی(1379 ش)، شرح المنظومة، چاپ اول‏، تهران، نشر ناب.
    30. ________________ (1383 ش)، اسرار الحکم فی المفتتح و المختتم، مقدمه از استاد صدوقى و تصحیح از کریم فیضى، قم: مطبوعات دینی.
    31. ________________ (1376)، رسائل، تهران، اسوه.
    32. مطهّری، مرتضی (1384)، مقدّمه­ای بر جهان­بینی اسلامی 2: جهان­بینی توحیدی، تهران: صدرا.
    33. _________ (بی­تا)، عدل الهی، تهران: صدرا.
    34. کلینى، محمد بن یعقوب‏ (1407 ق)، الکافی، محقّق/ مصحّح: على اکبر غفارى و محمّد آخوندى، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
    35. مفید، ابی عبدالله محمد بن نعمان (1413 ق)، أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات‏، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
    36. نیشابوری، قاضى عبد الجبار (1971 م‏)، المختصر فی أصول الدین‏، به تحقیق محمد عماره، بیروت: دارالهلال.
    37. هیک، جان (1372 ش)، فلسفه دین، ترجمه بهرام راد، تهران: انتشارات بین المللی الهدی.